رهبر انقلاب از چه علمایی در برابر استعمار نام بردند؟ رهبر انقلاب در همایش بین المللی علما و بیداری اسلامی به تاریخچه ضد استعماری و ضد استکباری علمای اسلامی اشاره نموده و خواستار اتحاد دنیای اسلام در وضعیت کنونی شدند. 

[more]

مقام معظم رهبری در بیانات مهم خود در همایش علماء و بیداری اسلامی، از برخی شخصیت هائی که اغاز کننده امواج بیداری اسلامی و جنبش های اسلامی در تاریخ معاصر هستند نام بردند. ایشان در بخشی از بیانات خویش فرمودند: « نخستین امواج بیدارى در کشورهاى این منطقه که همزمان با آغاز ورود پیشقراولهاى استعمار آغاز شد، غالباً به وسیله‌‌ى علماى دین و مصلحان دینى پدید آمد. نام رهبران و شخصیتهاى برجسته چون سیدجمال‌‌الدین و محمد عبده و میرزاى شیرازى و آخوند خراسانى و محمود الحسن و محمدعلى و شیخ فضل‌‌الله و حاج آقا نورالله و ابوالاعلى مودودى و دهها روحانى معروف بزرگ و مجاهد و متنفذ از کشورهاى ایران و مصر و هند و عراق در صفحات تاریخ براى همیشه ثبت و ضبط است.»[1] در این نوشتار مختصراً به معرفی این اشخاص می پردازیم.

سید جمال الدین سلسله جنبان بیداری اسلامی

کشور مصر را می توان به عنوان اولین کشور در جهان اسلام برشمرد که با فرهنگ غربی و اروپایی بطور جدی آشنائی پیدا کرد و سیدجمال الدین اسدآبادی نیز نهضت خویش را بطور جدی در مصر پیگیری کرد به نحوی که شهید مطهری می فرمایند: «بدون تردید سلسله‏جنبان نهضتهاى اصلاحى صدساله اخیر، سیدجمال‏الدین اسدآبادى معروف به افغانى است. او بود که بیدارسازى را در کشورهاى اسلامى آغاز کرد، دردهاى اجتماعى مسلمین را با واقع‏بینى خاصى بازگو نمود، راه اصلاح و چاره‏جویى را نشان داد.»[2]

سید جمال الدین اسدآبادی معروف به افغانی

فعالیت های سیاسی-اجتماعی سید از هجرتش به هندوستان در 1232ش که به دستور استادش شیخ انصاری بود، شروع می شود. سید جمال الدین پس از دو سال فعالیت علیه استعمار انگلیس با فشار عمال روباه پیر مجبور به ترک هندوستان می شود. او نهایتا مجبور شد به مصر برود. در آنجا بود که نهضت اسلامی ضد استعماری را پایه ریزی کرد. او مدتی نیز در افغانستان بود و موفق شد ضمن انتشار روزنامه، بیمارستان، مرکز دامپزشکی، پستخانه و دیگر نهادهای اجتماعی و مدنی را تأسیس نماید.

سید جمال ضمن سفر و سکونت در لندن و برخی شهرهای اروپا سعی کرد با چهره های سیاسی و فرهنگی اروپا دیدار کرده و آنان را نسبت به اسلام و دنیای اسلام متوجه سازد. دیدارهای وی با «چرچیل» و سیاستمداران غربی در مورد حل مساله سودان بسیار مهم است. در این دیدار رهبران سیاسی انگلستان پس از تعریف و تمجید از وی، پادشاهی کشور سودان را به سید پیشنهاد کردند. او بر آشفت و گفت: «این تکلیف بسی شگفت انگیز است و این کارها دلیل نادانی در امور سیاسی شماست. حضرت لرد اجازه دهید که از شما سوالی نمایم. آیا سودان را مالک شده اید که می خواهید مرا پادشاه آن کنید؟! مصر از آن مصریان و سودان هم جزء جدانشدنی آن است.»[3]

از ویژگی های سید این است که برخی او را ایرانی می پندارند؛ برخی او را افغانی، برخی او را مصری و ... . استاد خسروشاهی در این باره می گوید: «از سوی‌ دیگر، سید در امضاهای‌ باقیمانده‌ که‌ در ذیل‌ نامه‌ها یا در حاشیه‌ رساله‌ها، مقالات‌ و کتابها، خود را: افغانی‌، اسدآبادی‌، سعدآبادی‌، استانبولی‌، کابلی‌، حسینی‌ و... معرفی‌ کرده‌ است‌، این‌ نکته‌ را نشان‌ می‌دهد که‌ سید خود را «جهانی‌» می‌دانسته‌ و برایش‌ مهم‌ نبوده‌ که‌ در «کجا متولد شده‌ است‌«!»[4]

شیخ محمد عبده

پس از سیدجمال، شاگرد سید، شیخ محمد عبده را به می توان به عنوان دومین مصلح جهان اسلام در تاریخ معاصر محسوب کرد. اولین فعالیت های اصلاحی عبده را می توان از «حزب وطنی مصر» دانست. حدود یک سال پس از فعالیت حزب، مستشار مالی انگلیس در مصر متوجه شد که از نفوذ انگلستان در مصر کاسته شده است و تجارت انگلستان 35% کاهش یافته است. وی در گزارشی به سردمداران انگلستان اعلام خطر می کند که اگر فعالیت های حزب یک سال دیگر ادامه پیدا کند؛ نه تنها سیاست و تجارت دولت انگلس در آفریقا و آسیا بطور کلی نابود خواهد شد؛ بلکه خطر این خواهد بود که نفوذ کشورهای اروپائی در سراسر جهان به خطر بیفتد.[5]

شیخ محمد عبده شاگرد سید جمال

چیزى که عبده را از سید جمال متمایز مى‏سازد توجه خاص عبده به بحران اندیشه مذهبى مسلمانان در اثر برخورد با تمدن غربى و مقتضیات جدید جهان اسلام است، که مسلمانان در اثر رکود چند صد ساله آمادگى درستى براى مقابله با این بحران نداشتند. به عبارت دیگر عبده پس از جدا شدن از سید جمال و بازگشت به مصر، آنچه اندیشه او را آزار مى‏داد و در جستجوى راه حلى براى آن بود مسئله «اسلام و مقتضیات زمان» بود.[6]

ویژگی های حرکت اصلاحی عبده به شرح زیر است:

1. از مبازرات شدید سیاسی پرهیز می کرد.

2. اصلاح تربیتی و فرهنگی را مقدم می دانست.

3. در شکل مبارزه به کادر سازی و تربیت نیرو معتقد بود.

میرزای شیرازی

فتوای مشهور میرزای شیرازی(ره) در مورد تحریم استعمال توتون و تنباکو زبانزد خاص و عام است.

اما به غیر از قضیه تنباکو ایشان مواضع و اقدامات سیاسی دیگری نیز داشتند. اولین قضیه مربوط به زمانی است که ناصرالدین شاه به نجف اشرف می رود؛ و میرزا او را نمی پذیرند و در نهایت با اصرار فراوان قبول می کنند که در صحن حرم حضرت امیرالمومنین(ع) با شاه دیداری داشته باشند. هدایای شاه را نیز نپذیرفتند. این برخورد علاوه بر از بین بردن هیبت و عظمت شاه، رسم قدیمی را که مجتهدین، در استقبال از پادشاهان کشورهای اسلامی به دیدار آنها می رفتند، شکست.

میرزای شیرازی مرد مقابله با استعمار

موضع گیری دوم درباره فرونشاندن آشوبی بود که رنگ مذهبی داشت و می رفت تا میان اهالی سامراء و مناطق همجوار آن در سال 1311 ق به کشت و کشتار بیانجامد. وی در مقابل درخواست جلسه کنسول انگلیس در بغداد برای او پیغام فرستاد که نیازی به دخالت یک مأمور بریتانیایی در کاری که به انگلستان مربوط نمی شود، نیست.

آخوند خراسانی

آخوند ملامحمد کاظم خراسانی مشهور به آخوند خراسانی و مشهور به آخوند صاحب کفایه؛ از علمای بزرگ شیعه است که حدود یک قرن از رحلت ایشان می گذرد. ایشان در زمان خود بزرگترین عالم و مرجع شیعه بودند به نحوی که زعامت کل شیعه را داشتند و مرجعیت عام پیدا کرده بوند. آیۀ الله خراسانی علاوه بر فعالیت های علمی، از عالم سیاست هم بیگانه نبود و نسبت به تحولات اقتصادی- سیاسی و فرهنگی داخل ایران عکس العمل نشان می داد. با تاسیس شرکت اسلامیه در ایران به سال 1316ش آخوند خراسانی به همراه تعدادی دیگر از علما حمایت همه جانبه خود از منسوجات این شرکت را اعلام کرد و بر استقلال اقتصادی ایران و نفی وابستگی آن تاکید وافر داشت.

مرحوم آخوند خراسانی

در حوادث منتهی به سال 1324ق در سبزوار،کرمان و تهران از جنبش ضد استبدادی علما و مردم دفاع نمودند تا این که در ایران مشروطه برقرار شد. برجسته ترین رهبران مشروطه خواه عتبات عالیات آخوند خراسانی ، شیخ عبدالله مازندرانی و میرزا حسین خلیلی تهرانی بودند. سه عالم و مرجع تقلیدی که به «آیات ثلاث نجف» مشهور شدند و محکم ترین رکن دینی مشروطه محسوب می شدند.

روسیه و انگلستان که با مشروطه شدن ایران منافع زیادی را از دست داده بودند با کمک محمد علی شاه مجلس را تخریب و مشروطه را نابود کردند. عده ای از مشروطه خواهان را کشتند؛ دسته ای را فراری دادند و تعدادی را مجبور کردند تا از اندیشه مشروطه خواهی عدول کنند. درباریان و مستبدان گمان می بردند مراجع نجف هم دست از مشروطه خواهی خواهند شست در حالی که نتیجه بر خلاف تصور آنها بود. آخوند خراسانی با فراخوان مسلمین ابتدا نیروی رزمنده آماده کرده و به همراه سایر علمای عتبات به سمت ایران حرکت کردند که خبر فتح تهران و ایجاد مشروطه دوم رسید.

در دو سال و نیم مشروطه دوم باز هم مشاهده می کنیم که آخوند خراسانی به تمام قامت از مشروطه دفاع می کند، سعی در رفع مفاسد مشروطه اول دارد. در زمینه عملی کردن اصل دوم متمم قانون اساسی-که ناظر به حضور چند فقیه جامع الشرایط مطلع از اوضاع زمانه برای نظارت بر مصوبات مجلس در عدم مخالفت با شرع مقدس شیعه است- بلاخره تلاش خراسانی و مازندرانی به ثمر نشست و این اصل از اقلیم نظر به وادی عمل رسید.

محمود الحسن

معروف به شیخ الهند، ‌عالم، عارف، محدث، دانشمند برجسته و مجاهد هند در قرن سیزدهم و چهاردهم ق است.

محمود حسن که نگاه عمیقش بر حوادث و وقایع جهان و به ویژه اوضاع و احوال هندوستان و کشورهای اسلامی متمرکز بود. اینک گمان او به یقین تبدیل شده بود که تا زمانی که انگلیسی ها از هندوستان بیرون نروند،‌ قدرت آنها در کشورهای اسلامی و آفریقایی نیز پایان نخواهد پذیرفت.

با فعالیت هایی که انجام میداد ناگزیر به دستگیری او شدند و حکام انگلیسی او را به جزیره مالت تبعید کردند.

محمودحسن دوران زندان «مالت» را با ترجمه قرآن مجید به زبان اردو به پایان رسانید. در این هنگام در هندوستان برای رهایی وی از تبعید، نهضتی به وجود آمد و سرانجام او پس از سه سال و دو ماه آزاد گردید و از جزیره «مالت» به هندوستان بازگردانده شد و در ۱۹۲۰ به بمبئی رسید.

او استعمار بریتانیا را دشمن بزرگ جهان اسلام می دانست و عقیده داشت تا زمانی که انگلیسی ها در هندوستان بر اریکة قدرت هستند جهان اسلام را تحت استعمار خود خواهند داشت.

محمدعلی

محمدعلی جناح از سیاستمداران سده بیستم و بنیانگذار کشور پاکستان بود. وی رهبر حزب مسلم لیگ پاکستان و نخستین فرماندار کل آن کشور بود.

با ورود محمدعلی جناح به حزب کنگره ملی هند که برای کمک به انگلیسی ها و توسط خود آنها تأسیس شده بود؛ انگلیس این حزب را دیگر در راستای اهداف و منافع خود نمی دید. مسلمانان نیز با تأسیس حزبی به نام مسلم لیگ، راه استقلال را هموار نمودند و فعالیتهای زیرکانه جناح منجر به استقلال پاکستان شد. او یکی از بهترین نمایندگان اتحاد مسلمانان با هندوها به شمار می رفت.

در مسأله پاکستان نیز جناح از مدت ها قبل با اقبال لاهوری راجع به تأسیس پاکستان یعنی کشور مستقل مسلمانان صحبت کرده بودند و به نتایجی رسیده بودند. جناح از سال ۱۹۴۰ بعد از پشت سر نهادن مرحله زمینه سازی افکار عمومی در این راستا علنا وارد مرحله رویارویی استدلالی با مخالفان بر سر این مسأله شد.

محمد علی جناح 

با فعالیت های جناح بود که سرانجام نایب السلطنه انگلیس طرح استقلال پاکستان را به تصویب رساند. جناح در حدود ۱۳ماه در رأس حکومت پاکستان قرار داشت و خط مشی کلی سیاست خارجی آن را مشخص کرد. جناح همیشه دنبال حل مسأله کشمیر برای ایجاد روابط دوستانه با هندوستان بود. او همچنین بر گره گشایی از مسأله فلسطین اصرار می ورزید.

شیخ فضل الله

شیخ فضل الله نوری نیز در ماجراهای مشروطه تأثیر بسزایی داشت. ایشان که در ابتدا از طرفداران نهضت مشروطه خواهی ایران بود و با دیگر علما از جمله حضرات آیات بهبهانی و طباطبائی از موافقان نهضت بود. اما پس از چندی و با مشاهده انحرافات بوجود آمده در نهضت از نهضت کناره گیری نمود؛ و همین اختلافات سرانجام باعث شد ایشان توسط حکومت و با فتوای آخوند زنجانی که ظاهراً فراماسونر بود؛ در تهران به دار آویخته شود و به «شیخ شهید»معروف شد.

شیخ فضل الله معروف به شیخ شهید

از جمله اقدامات شیخ فضل الله، افزودن یک بند به قانون اساسی مشروطه بود که طبق آن تعدادی فقیه موظف بودند به بررسی منطبق بودن یا نبودن قوانین تصویب شده با شرع مقدس بپردازند؛ که به لحاظ عملکردی مانند شورای نگهبان امروزی است.

حاج آقا نورالله

محمدمهدی نجفی اصفهانی معروف به نورالله نجفی اصفهانی از دیگر علمائی بود که رهبر معظم انقلاب-مدظله- از او یاد کردند.

محمدمهدی نجفی اصفهانی

اقدامات سیاسی و مبارزاتی حاج آقا نورالله را می توان به شرح زیر برشمرد:

1. همراهی با قیام تنباکو و جنبش مشروطیت و پشتیبانی از فتوای مراجع ثلاث.[7]

2. برپایی قیام مردمی 50 هزار نفره و درخواست کناره گیری محمد علی شاه از قدرت: حاج آقا نورالله که تنها داروی درد شاه را نمایاندن قدرت مردم به وی می‎دانست، حدود پنجاه هزار رزمنده را گرد هم آورد. اما دریغ که محمدعلی شاه توانست با به توپ بستن مجلس بساط مشروطیت را برچیند.[8]

3. آیت‌الله نورالله نجفی اصفهانی طی یک اقدام بدیع در اواسط جمادی الاول ۱۳۲۴ و در آستانه مهاجرت علمای تهران به قم (مهاجرت کبری)، به همراهی ۱۳ نفر از علمای طراز اول اصفهان موارد زیر را متعهد شدند:

1.قبالجات و احکام شرعیه از شنبه به بعد روی کاغذ ایرانی بدون آهار نوشته شود. اگر بر کاغذهای دیگر نویسند، مهر ننموده و اعتراف نمی‌نویسیم...

2.کفن اموات، اگر غیر از کرباس و پارچه اردستانی یا پارچه‌های دیگر ایرانی باشد، متعهد شده‌ایم برآن میت، ماها نماز نخوانیم.

3. ماها ملتزم شده‌ایم حتی‌المقدور بعد از این تاریخ ملبوس خود را از منسوج ایرانی بنماییم.

4.مهمانی‌ها بعد ذلک ولو اعیانی باشد، چه عامه، چه خاصه، باید مختصر باشد یک پلو و یک خورش و یک افشره.

5. وافوری اهل وافور را احترام نمی‌کنیم و به منزل او نمی‌رویم.

ابوالاعلی مودودی

سیّد ابوالأعلی مودودی یک روزنامه‌نگار، حکیم الهی، مسلمان طرفدار احیای مذهبی و فیلسوف سیاسی، و نیز یک متفکر اسلام‌گرای قرن بیستم در هندوستان و پاکستان بود. او همچنین مؤسس جماعت اسلامی بود.

سیّد ابوالأعلی مودودی

ابوالاعلی برخی از اصول و مبانی سلفیه را به نقد کشیده یا تعدیل کرده است. مهم‌ترین اندیشه‌ها و نوآوری‌های ابوالاعلی مودودی را در موارد ذیل می‌توان خلاصه کرد:

1. ارائه تصویری کامل‌تر و کاربردی‌تر از مباحث خشک توحید سلفی و سوق دادن آن از مباحث صرفاً فردی و تکفیری، به مباحث کاربردی و اجتماعی.

2. مطرح کردن ضرورت برپایی حکومت اسلامی بر اساس قوانین اسلام.

3. احیای اصل جهاد اسلامی در برابر نظام مبتنی بر اومانیسم غربی برای مبارزه با اندیشة جواز سلطة انسان بر انسان.

4. تأکید بر انقلاب فکری و فرهنگی از راه جنبش علمی و اخلاقی.

5. دفاع از تئوری وحدت اسلامی در برابر استکبار جهانی، به رسمیت شناختن مذاهب خمسه و مخالفت جدی با تعصب مذهبی و قومی. [9]

[1] http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=22405

[2] مجموعه آثار ج24 ص30

[3] زندگانی و فلسفه اجتماعی و سیاسی سید جمال الدین ، ص 40

[4] http://www.khosroshahi.org/main/index.php?Page=definition&UID=1858

[5] مناظره دکتر و پیر صص4-401

[6] مجموعه آثار ج24 ص47

[7]http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%86%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87_%D9%86%D8%AC%D9%81%DB%8C_%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86%DB%8C

[8] http://khanemashroote.ir/noor.php

[9] http://kalami.nashriyat.ir/node/602